REČ PO RIJEČ (1894)

ZDENA

Piše: Gojko Mandić

Zdena je naseljeno mjesto udaljeno oko 2 km od Sanskog Mosta i istoimena rijeka čija je dužina oko 5 km jer ima vijugav tok i na svom putu ka ušću u Sanu stvara i nekoliko riječnih ostrva (ada). Hladna je (i ljeti), otuda vjerovatno i naziv zdenac - izvor hladne vode) i nije duboka tako da zbog toga u njoj  i nema kupanja. Zdena izvire ispod brda Đedovača i cijeli grad i širu okolinu snadbijeva vodom. Nakon najnovijeg rata tu je urađena fabrika vode i renovirana pumpna stanica (švedska donacija). Na samom izvoru Zdene je i ribnjak (ribogojilište) u kojem uvijek ima pastrmke, potočne (jako ukusna), može su uvije kupiti živa riba, očišćena ili zgotovljena za jelo. Prije nekoliko godina ekipa francuskih ronilaca istraživala je izvor Zdene do dubine od oko 14o metara i u njima našla rijetke životinjske vrste (čovječja ribica, račići). Pričalo se da je u toj ekipi bilo njih nekoliko koji su radili istarživanja mora sa Žak Iv Kustoom.  

U Zdeni je nakon Drugog svjetskog rata,1950.g., osnovna drvna industrija ŠIP Sana (Šumsko Industrijsko Preduzeće), koje je zapošljavalo preko 3.000 radnika. Imalo je više pogona i proizvodila se tu rezana građa, iverica, panel ploče, parket, namještaj. Pred rat su imali i program namjenjen izvozu koji se zvao AKA (Australija, Kadana, Amerika). U sklopu ŠIP-a izlazilo je i glasilo Sana u kojem sam godinama sarađivao (na enigmastkoj strani, gdje su mi dali veliku slobodu). Dugo vremena u Zdeni je djelovao i KUD Petar Škondrić. Od 1952. u Zdeni je i osnovna škola Zdena (područna škola osnovne škole Narodni front), od prvog do četvrtog razreda.

Glavni dio Zdene čini Prvomajska ulica (i danas se tako zove) jer je Zdena bilo tipično predgrađe i tipično radničko naselje. Prvog maja tu se organizovao uranak i tog dana je ta ulica morala biti jednosmjerna jer su hiljade građana hrlile ka izvoru Zdene (rijeka, uzvodna).

Treba napomenuti da je u Zdeni djelovao godinama fudbalski klub Radnički i da je sa lakoćom  napredovao u takičenjima po ligama i da su ga znali po jako malo crvenih i žutih kartona, incidenata  skoro da nije ni bilo.

Po popisu iz 1991.g. Zdena je imala oko 700 domaćinstava. Dva veća naseljena mjesta (zaseoci) bila je pomenuta Đedovača (nadmorska visina 444 metra) i naselje Hrast (mada se,uglavnom, izgovaralo: Rast). Visinska razlika Zdene od izvora do ušća je, koliko se sjećam je, 11 metara (pad). U Zdeni je bilo i lipljena, mladice, sada manje, a najviše se gaji pomenuta pastrmka u ribnjaku na samom izvoru Zdene.

Zdena nema pritoka, nikad ne plavi, a njoj najbliža rijeka je Bliha (Blija) i po narodnom vjerovanju ove dvije rijeke su dobile imena po sestrama blizankinjama.